Boek recycling anno 1500

Recycling is van alle tijden. Ook de middeleeuwers waren hier zeer bedreven in. Ook in het recyclen van oude boeken. Want niet alleen tegenwoordig is kennis op een gegeven moment achterhaald of is een oude uitgave van een bestseller vervangen door een nieuwere. Vanaf het moment dat men kennis en ideeën is gaan opschrijven in boeken, zijn deze boeken op een gegeven moment verouderd, achterhaald of simpelweg versleten. En wat doe je er dan mee? Zoiets kostbaars als een boek gooi je niet bij het afval.

Maculatuur

Dus verkoop je dit aan de lijmmaker of de boekbinder. Want beiden waren blij met het perkament waarop het boek geschreven was. De een omdat je er prima lijm van kunt koken, de ander omdat je het kunt gebruiken ter versteviging van je nieuwe boeken. In onnoemlijk veel middeleeuwse, maar ook 16e eeuwse boeken vind je stukken oude bladzijden terug. Deze stukjes en stukken noemt men officieel ‘membra disjescta’ of ‘maculatuur’.

Verstopt

Meestal zit de maculatuur verwerkt ín de boekband en is het gebruikt om te verstevigen. Het boek hiernaast is daar een mooi voorbeeld van. Dit hergebruik heb ik al een keer nagemaakt door zelf eerst stukjes perkament te beschrijven en daarna te gebruiken.

Veel boekbinders deden dit. Want waarom zou je een duur, nieuw stuk perkament verknippen tot strookjes om op de rug van het boekblok plakken als je ook een oud stukje hebt liggen? En je ziet er toch niets van. Toch...?

Maar dit laatste was zeker geen argument voor de middeleeuwse boekbinder. Want veel maculatuur is namelijk zichtbaar.

Vroege druk met originele band, 1524. 

(Regionaal Archief Nijmegen, codices, 15)

Juweeltjes

Zo zijn de schutbladen van veel boeken gemaakt van oude bladzijden. Waar in onze tijd de schutbladen vaak van mooi, stevig papier zijn gemaakt, en het echt een onderdeel is van de uitstraling van het boek en de boekband, werd er vroeger niet veel waarde gehecht aan de schutbladen, behalve dan dat ze functioneel moesten zijn. De binnenkant van de boekband moest afgedekt zijn en het boekblok moest een eerste beschermblad hebben. Niet meer, niet minder.

Buitenkant

Maar de boekbinder ging in die tijd zelfs nog een stap verder. Voor boeken waarvan de boekband blijkbaar zo min mogelijk moest kosten, werd het oude perkament ook gewoon voor de kaft gebruikt. Dit levert heel bijzondere boekbanden op.

Links: 1584 (Princeton University Art Museum, PA6299 1582) 

Midden: Duitsland, 1553 (Princeton University Art Museum, Oversize 2752.1551q) 

Rechts: Duitsland, 1617 (Princeton University Art Museum, 10255.419)

De tekst is bij deze boeken aan beide kanten goed te zien, zoals ook bij het exemplaar hieronder van het Regionaal Archief Nijmegen:

Zielboek uit 1590 en een register van huwelijksafkondigingen.
Afkomstig uit de Kapittel en Parochie van St. Steven te Nijmegen 

(Regionaal Archief Nijmegen, 375, 4080, voorplat buitenkant en binnenzijde)

Zielboek uit 1590 en een register van huwelijksafkondigingen. 

Afkomstig uit de Kapittel en Parochie van St. Steven te Nijmegen (Regionaal Archief Nijmegen, 375, 4080, achterplat binnenzijde en buitenkant)

Replica

Deze bijzondere band verdient het ook om meer aandacht te krijgen, en het beste gaat dat door het na te maken en zo beschikbaar te stellen aan het grotere publiek. Allereerst moest ik dus aan een grote bladzijde maculatuur komen. Uiteraard gaan we daar geen echt, eeuwenoud blad voor nemen, ook dit is na te maken. En dus ging een vriendin aan het werk voor mij, met veer en inkt.

 Op kalfsperkament, ongeveer een stuk op A3 formaat, schreef ze een stukje van de Delftse Bijbel uit 1477 over. Waarna ze het vervolgens verluchtte met mooie kapitalen en pentekeningen. Het was een prachtwerk.

En toen zette ik er een mes in.... want het moest een boekband worden.

De keuze voor het boek dat deze bladzijde als band zou krijgen, was snel gemaakt. Want wat kun je nu beter in een bladzijde van een oude bijbel binden, dan een boek getiteld Het Narrenschip?

Vanaf nu heb ik dus een prachtige boekband van maculatuur die ik mee kan nemen naar lezingen, workshops en voorlichtingsbijeenkomsten. En iedereen mag erdoorheen bladeren. Dat is het mooie van een replica.

Door Astrid Enderman