Een eeuwenoude apenstaart

Afb.1 - 'Johannes Verheyen, rentmeesters rekenboeck
vanden jair @ 69. Voir die Stat'

Wanneer je urenlang door de 16e eeuwse rekenboeken van de stad Nijmegen snuffelt, raak je gewend aan de materialen. De stugheid van het perkament, de stevigheid van het papier, de letters van het Middelnederlandse schrift. En dan plots staat er tussen al die oude letters een apenstaartje. Ja, een apenstaartje. Monkey Tail. At-sign. @. Dat rare tekentje in een emailadres.

Duidelijk leesbaar op de voorkant van het boek (afbeelding 1) staat geschreven: “Johannes Verheyen, rentmeesters rekenboeck vanden jair @ 69. Voir die Stat.” 

Afb.2 - “Johan Kelfkenn Rentmeisters Rekenong vanden jaer @ Soeventich, voer die Stat Nimegen”

Is dit een toevallige gelijkenis tussen een krabbel van de scribent en ons huidige apenstaartje? Maar nee, het volgende boek in de serie heeft dit ook (afbeelding 2).
“Johan Kelfkenn Rentmeisters Rekenong vanden jaer @ Soeventich, voer die Stat Nimegen”

 Is hier sprake van een grap? Zeker niet, het apenstaartje blijkt al eeuwenoud en in de 15e en 16e eeuw in ons land te zijn gebruikt als afkorting voor ‘anno’. Men gebruikte in die tijd graag afkortingen, en de letters ‘m’ en ‘n’ werden vaak weergegeven als een streepje boven de klinker die ervoor stond. De dubbele ‘n’ in het woord ‘anno’ werden dan ook ‘ā’, waarbij voor het gemak de ‘o’ werd weggelaten. De schrijver schreef na de ‘a’ in één pennenstreek het streepje mee, waardoor de halve krul al was gemaakt. En omdat de ‘ā’ alleen stond, kon hij er meteen een mooi boogje omheen trekken, waardoor het ons zo bekende apenstaartje ontstond.

Afb.3 - doopboek van Enkhuizen uit 1585

Dat het niet iets Nijmeegs is, laat het doopboek van Enkhuizen uit 1585 zien (afbeelding 3). Bij dit apenstaartje kun je nog duidelijk de poging zien om de ‘o’ van ‘anno’ te schrijven aan het eind van de krul.

Afb.4 - schepengriffies uit Tienen uit het jaar 1642

Afb.5 - brief van Francesco Lapi, gedateerd op 4 mei 1536

Maar niet alleen ‘anno’ werd ermee afgekort. Het apenstaartje komen we ook tegen in de schepengriffies uit Tienen uit het jaar 1642. Hier staat het voor de inhoudsmaat ‘aem’, hetgeen ‘vat’ betekent (afbeelding 4).

 Internationaal

Buiten onze Lage Landen kom je de afkorting ook tegen. In 16e eeuwse geschriften uit Italië is het apenstaartje aangetroffen in economische documenten van Venetiaanse kooplieden. In deze boeken werd het teken gebruikt als afkorting voor het woord ‘amfora’ (een maateenheid). Afbeelding 5 toont een brief van Francesco Lapi, gedateerd op 4 mei 1536. Het gaat over de aankomst van 3 schepen vol schatten uit Latijns Amerika. Lapi schrijft: ‘één @ wijn, wat één dertiende van een vat is, is 70 of 80 dukaten waard.’

Afb.6 - Taula de Ariza, een Spaans register uit 1448

Van veel vroeger datum is het apenstaartje in het spaanse Taula de Ariza, een register uit 1448 (afbeelding 6). Hier werd het gebruikt om een hoeveelheid tarwe aan te duiden dat verscheept werd van Castille naar Aragon. Het apenstaartje is in dit geval een afkorting voor Arroba, een inhoud- en gewichtsmaat gebruikt in Spanje en Portugal. 

Het vroegste apenstaartje dat tot nu toe ontdekt is, zit in een Bulgaarse vertaling van een Griekse kroniek, geschreven door Constantinos Manasses in 1345 (afbeelding 7). Het apenstaartje wordt hier gebruikt in plaats van de gewone hoofdletter ‘A’ in het woord ‘Amen’. Waarom Manasses dit heeft gedaan, is een raadsel.

Afb.7 - Bulgaarse vertaling van een Griekse kroniek,
geschreven door Constantinos Manasses in 1345

Schrijfmachine 

Maar hoe komt het apenstaartje dan in ons e-mailadres terecht? In de negentiende eeuw is het apenstaartje terug te vinden in de betekenis ‘tegen de prijs van’. Vanuit die betekenis verscheen het op schrijfmachines, maar vervolgens raakte het in onbruik. Toen Ray Tomlinson een zelden gebruikt teken zocht op zijn toetsenbord, trof hij het apenstaartje aan en bracht deze weer terug uit de vergetelheid.


Door Astrid Enderman
De rekenboeken zijn geraadpleegd in het Regionaal Archief Nijmegen tijdens een onderzoek naar de boekbanden en bindingen van de archiefstukken uit de periode 1300-1600